نگاهی به تاریخ و فرهنگ استان لرستان

 

جغرافیای طبیعی:

این استان به مرکزیت شهرستان خرم ­آباد در جنوب غربی ایران و در میان رشته­ کوه­ های زاگرس قرار دارد. آب و هوای آن به سه دسته؛ گرم و خشک جنوب، معتدل مرکزی و سرد شمالی تقسیم می­شود. در این استان آبشارها و رودخانه های متعددی وجود دارد که مهم ­ترین آن­ ها عبارتند از: رودخانه ­های سمیره وکشکان، سزار و بختیاری که در حوزه­ های آبریز موجود در این استان جریان دارند (سایت استانداری لرستان). و نیز این خطه اراضی و باغ ­های حاصلخیزی هم دارد که همین مسئله سبب شده است تا از روزگاران کهن اقوام مختلف در این دیار سکونت داشته باشند.

جغرافیای تاریخی:   

 بنابه­ گفته جغرافی­ نویسان و براساس متون تاریخی این سرزمین از دیرباز مهد فرهنگ و تمدن بوده است و طوایف و اقوام گوناگون بسان؛ لولوبی­ ها، گوتی­ ها، مانایی­ ها و به­ ویژه­ کاسی­ها درآنجا اقامت داشتندکه در قرن 23ق.م در الواح عصر پوزوراینشوشیناک از آنان یاد شده است (گیرشمن، 1382: 55). اینان علاوه بر اینکه جنگاوران خوبی بودند به زراعت و دامپروری نیز می­ پرداختند. این منطقه در دوران مادها، هخامنشیان و ساسانیان نیز به علت نزدیکی به بین ­النهرین اهمیت وافری داشت. بنابراین این حکومت­ ها همواره والیان مورد اعتماد خویش را انتخاب می­ کردند. پس از سقوط ساسانیان و تسلط مسلمانان بر ایران نیز خلفا همچون عصر باستان حاکمان مورد اطمینان خود را بر این ناحیه به کار گماشتند. در اوایل قرن 4 ق خاندان آل ­حسنویه کرد و زان پس؛ در حدود سال 580 ق نیز والیان لرکوچک توسط شجاع­الدین خورشید (580 – 621ق) بر لرستان حاکم شدند و تا سال 1006ق یعنی دوران حکومت شاه عباس صفوی به حیات خویش ادامه دادند. اگرچه بدلیسی در شرفنامه آن­ ها را کرد می­ داند (بدلیسی، 1377: 26 – 27) اما شاید بدان علت است که درگذشته مرسوم بودکه طوایف کوچرو و چادرنشین را کرد می­ نامیدند. شهرهای مهم آن عبارت بود از: بروجرد، خرم ­آباد و شاپورخواست که به گفته ابن ­حوقل آباد و حاصلخیز بودند بالاخص بروجرد که به دست حمویه بن علی وزیر آل ­ابی­ دلف گسترش پیدا کرده بود (ابن­ حوقل، 1366: 111). مؤلف کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» نیز محصولات آنجا را ستوده است (مؤلف­ گمنام، 1361: 141). در دوران قاجاراین منطقه بدان علت که کبیرکوه میان آن قرار داشت به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد (دمومرگان، 1339: 1/ 224 – 225) که هم اکنون به ترتیب استان­ های ایلام و لرستان هستند. والیان فیلی نیز پس از سقوط اتابکان لر کوچک تا حدودسال 1307 ش بر این منطقه  با قدرت حکمرانی نمودند و سرانجام در دوران پهلوی اول انحلال یافتند (افشار سیستانی، 1372: 155 – 159).

اقوام:

ساکنان لرستان از قدیمی ­ترین ایام لر و لک بودند اگرچه در میان آنان کردها هم زندگی می­ نمایند. این طوایف به شاخه های مختلف تقسیم می­ شود و هرکدام در قسمتی از این سرزمین ساکن هستند و از اقوام اصیل ایرانی محسوب می­ شوند و جمعیت کثیری نیز دارند. مهم ­ترین طوایف و ایلات آنان عبارتند از: کاکاوند، بیرانوند، آدینه­ وند، حسنوند، جلیل­ وند، ایل مافی و غیره که برخی از اینان یکجانشین و بعضی دیگرکوچرو هستند (شهبازی، 1369: 134).

دین و مذهب و زبان:

ساکنان لرستان شیعه اثنی­ عشری هستند البته در بین آن ­ها پیروان صوفیانه بسان اهل­حق هم دیده می­ شود. آنان در اعیاد مذهبی و سوگواری مراسم­ های خاصی را برگزار می ­کنند. زبان این قوم لری است که ترانه­ های لری را فهلویات یا پهلوی نامیده اند و دراین خصوص­ کتاب ­های فراوانی وجود دارد (ایزدپناه، 1379: 1- 10). آنان در مراسم سوگواری خویش در ایام محرم و صفر سقاخانه بر پا می­ نمایند و از سوگواران پذیرایی می­ کنند (طهماسبی و عطارزاده، 1392: 4).

اهم بناهای تاریخی و مکان­های فرهنگی وگردشگری:

1-  سنگ نوشته (دوره سلجوقیان)

2- مسجد جامع بروجرد (دوره سلجوقیان)

3- مقبره حیات الغیب (دوره قاجار)

4- مقبره شهنشاه (شجاع­الدین خورشید) (از اتابکان لرکوچک)

5- امامزاده جعفر بروجرد (دوره سلجوقی)

6- مقبره خلیل اکبر

7- مقبره زید بن علی

8- گنبد بابا بزرگ (امامزاده ابراهیم)

9-مقبره باباطاهر 

10- قلعه فلک الافلاک (دوره ساسانی)

11- امامزاده قاسم

12- قلعه کوهزاد

13- قلعه زاغه

14-  پل شاپوری

15- پل دختر

16- پل گاومیشان و غیره (اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان).

غذاهای محلی:

خورشت سیب، کوفته نخودچی،کباب بروجرد، آش شعله ماش، آش گوشت، خورشت قلیه ترش، سغدو، آبگوشت دوگله دودار، گوله ریزه و چزنک رغو (الهی­گشت).

آداب و رسوم:

مراسم سوگ و سوگواری

مراسم سوگ و سوگواری را دراستان پُرس یا چَمر می نامند. واژه پرس ریشه اوستایی دارد؛ زیرا زرتشتیان ایران مراسم سوگ را پُرسه می­گویند. مردم استان در مراحل مختلف سوگواری خویشاوندان، همسایگان و آشنایان، شرکت و حضور فعالی داشته و دارند؛ این مشارکت دارای­ کارکرد روانی و اجتماعی است. دلجویی و احساس همدردی با بازماندگان موجب کاهش رنج و مصیبت آنان می­ گردد. از طرفی نیز موجب همبستگی و یکپارچگی هر چه بیشتر واحدهای اجتماع محلی می شود وکارکرد اقتصادی نیز دارد؛ چرا که افراد با کمک های مالی خود نقدی و غیر نقدی، به بازماندگان کمک می کنند تا به روال عادی زندگی برگردند.

مراسم و آیین­ های نوروزی

چند جشن باستانی در لرستان برگزار می­شود که یکی از آن­ ها جشن نوروز است. از نخستین روزهای اسفند مردم آماده برگزاری نوروز می ­شوند. خانه تکانی، سفید کاری و رنگ آمیزی خانه، شست و شوی فرش و وسایل زندگی و تهیه لباس نو حرکت پر شوری است که رسیدن نوروز را نوید می­ دهد. برخی از آیین ­های نوروزی در لرستان عبارتند از: سبزه نوروزی، جمعه آخر سال، اَلَفه، برات، چهارشنبه سوری، سفره هفت سین، دید و بازدید نوروزی، نوعید و سیزده به در.

شب یلدا (شُو چِله)

مردم لرستان هر سال طولانی ­ترین شب سال را با آداب و رسوم خاصی سپری می­ کنند. بعضی از غذاهای مخصوص مردم در این شب کباب بوقلمون وگوسفند، سبزی پلو با ماهی و خورش سبزی است. آجیل مخصوص این شب، « گَنم شیر» می­باشد. ترکیب آن، گندمی است که قبلاً در شیر خیسانده، زردچوبه و نمک به آن اضافه شده، روی تابه برشته و با مغز گردو، پسته، کنجد، شاه دانه و کشمش مخلوط شده است. مردم در این شب در خانه بزرگان جمع می شوند و به خواندن دیوان حافظ و تفأل به آن، خواندن فال « چِل سِرو » و شاهنامه می­ پردازند. شاهنامه خوانی از رسوم قدیمی است که علاوه بر شب یلدا در تمام طول سال اجرا می­ شود. مهم­ ترین کارکردهای اجتماعی شاهنامه خوانی عبارتند از: سرگرمی و پرکردن اوقات فراغت، ایجاد همبستگی ملی، انتقال فرهنگ ملی، برانگیختن احساسات رزمی و همچنین روحیه شعر و شاعری، تأثیر مهم آن درگسترش روحیه پهلوانی و جوان مردی وگسترش زبان فارسی است. (دانش چی)

با توجه موارد فوق استان لرستان خطه­ ای کهن و از مناطق مهم فرهنگی و تمدنی ایران زمین به شمار می­ رود. وجود اقوام و عشایر مختلف با فرهنگ خاص خود باعث شده تا این استان از تنوع قومیتی و آداب و رسوم منحصر به فردی برخوردار باشد که لازم است درباره فرهنگ عشایر و طوایف این استان تحقیقات بیشتری انجام شود. همچنین بزرگان و دانشمندان بسیاری از این منطقه برخاستند که همین مسئله اهمیت و هویت علمی برجسته آنجا را نشان می ­دهد. متأسفانه تاکنون این اشخاص به ­طورکامل معرفی نشدند. پس بایستی زندگی ­نامه این مشاهیر فرهیخته و نیز اقدامات آنان به خوبی مورد تحقیق و بررسی قرارگیرد تا بدین ­طریق، مردم ایران در اقصی­ نقاط این کشور پهناور با کلیه این افراد بزرگ و نامور آشنا شوند. بنابراین رسالت محققان و صدا و سیما بالاخص مرکز لرستان این است که دانشمندان لرستان را به خوبی معرفی نمایند تا چهره­ های علمی و فرهنگی استان لرستان بهتر به همگان شناسانده شود.

منابع

ابن­ حوقل(1366)، سفرنامه، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران، امیرکبیر، چ2.

افشار سیستانی، ایرج(1372)، ایلام و تمدن دیرینه آن، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ  ارشاد اسلامی.

ایزدپناه، حمید(1379)، فرهنگ لری، خرم­آباد، نشر افلاک.

بدلیسی، شرف خان(1377)، شرفنامه (تاریخ مفصل­ کردستان)، به اهتمام ولادیمیرولییامینوف زرنوف، تهران، اساطیر.

دومرگان، ژاک(1339)، سفرنامه، ترجمه کاظم ودیعی، ج1، تبریز، چهر.

شهبازی، عبداله(1369)، مقدمه ­ای بر شناخت ایلات و عشایر، تهران، نی.

طهماسبی، فریدون و عطارزاده، مینا(1392)، جایگاه دین وآداب و رسوم مذهبی در میان لرهای لرستان، همایش ملی سیر تحول ادبیات بومی لرستان.

گیرشمن، رومن(1382)، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمود بهفروزی، تهران، جامی، چ2.

مؤلف­ گمنام(1362)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری.

 

اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لرستان https://herasatlr.farhang.gov.ir

استانداری لرستان https://lorestan.inso.gov.ir

الهی­ گشت https://www.aghayetour.com

دانش­ چی، https://www.daneshchi.ir