بررسی قضایای نقدی - ساختاری از دیدگاه ابن خلدون

 

دکتر علیرضا حسینی

استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کوثر، بجنورد، ایران (نویسنده مسئول)

دکتر سبحان کاوسی

استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کوثر، بجنورد، ایران

پوریا اسمعیلی

دانشجوی دکترای تاریخ ایران دوران اسلامی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران

دکتر ابوالقاسم باقری

مدرس مدعو زبان و ادبیات عربی دانشگاه کوثر، بجنورد، ایران

 

چکیده مبسوط

1- مقدمه

این نوشتار به بررسی قضایای نقدی – ساختاری از منظر ابن خلدون مورخ، فیلسوف و نظریه پرداز علم عمران می پردازد. وی به عنوان یک ناقد بزرگ نظراتی در مورد نقد ادبی ارائه نموده است که در کتاب مقدمه به مواردی از معیارهای نقدی نه به عنوان یک فیلسوف بلکه به عنوان یک ناقد اشاره می‌کند که خلاصه نظرات و آراء نقدی وی را می‌توان در این معیارها جستجو نمود. ابن خلدون بعضی از معیارهای نقدی و بلاغی را مطرح نموده است و به بیان و تفسیر این معیارها می‌پردازد که با توجه به آنها می‌توان دریافت که وی متأثر از فیلسوفان گذشته خود در اندلس بوده است. وی در مقدمه خود همانند ناقد و شاعر به بیان تعدادی از معیارهای نقدی پرداخته که عبارتند از: ملکه شعری، لفظ و معنی، اسلوب، اسلوب شعر، نثر و قرآن کریم. در همین راستا این سوال مطرح است که ابن خلدون در نظریات نقدی خود چه معیارهایی وضع نموده است؟ فرضیه حاصله نیز چنین است که ابن خلدون به مانند ناقدان قدیم توانسته است با طرح نظریاتی جدید در زمینه تعریف شعر، تبیین  قضیه لفظ و معنا، تفاوت‌های بین صنعت شعر و کلام مطبوع و کلام مصنوع مباحث جدید و مهمی را بیان نماید. بنابراین هدف اصلی در این مقاله آن است که آراء و رویکردهای ادبی ابن خلدون به خوبی بیان شده تا بدین طریق قضایای نقدی – ساختاری از منظر وی تبیین شود، در نهایت پژوهش پیرامون این موضوع به عنوان قسمتی از تاریخچه ادبیات عربی و نیز پرداختن به دیدگاهی انتقادی این نویسنده معروف در حوزه نقد ادبی که معمولا به عنوان مورخ شناخته می شود ضروری است.

2- پیشینه پژوهش

در پیشینه این مقاله باید گفت، تنها گفتاری که به زبان فارسی در مورد نقد دیدگاههای ابن خلدون نوشته شده با عنوان: «ابن خلدون و نقد ادبی» می باشد که شامل گفتاری کوتاه از ترجمه دکتر احسان عباس است که در روزنامه کیهان منتشر گردیده است، در مقالۀ «الذوق کما یراه ابن خلدون» نیز نویسنده با تعریف ذوق در نزد ناقدان و بلاغیون به بیان آن در نزد ابن خلدون و نظر وی در این باره اشاره می کند، در قسمت دوم مقالۀ «قراءة فی مقدمة ابن خلدون عن الادب و نقده» نویسنده در مورد مفهوم ادبیات و نقد آن در نزد ابن خلدون صحبت می کند در این مقاله نیز نویسنده به طریق مقاله (ابن خلدون ادیبا ناقدا) رفته است و به بیان گفته های ابن خلدون در مورد مفهوم ادبیات و بیان فنون ادبی مانند شعر و نثر و تعریف آنها و بررسی شعر عربی و مذاهب آن می پردازد و نظر ابن خلدون را در مورد شعر بیان می کند. در فصل چهارم شعر عربی در عصرهای مختلف تاریخی را بررسی می کند تا به زمان ابن خلدون می رسد و تعریف وی در مورد شعر را بیان می کند. در پایان نامه ای با عنوان: « ابن خلدون ناقداً» نویسنده به بیان زندگی نامه ابن خلدون اشاره می کند و در فصل سوم این پایان نامه نظرات ابن خلدون در زمینه نقد وعلوم زبان عربی که شامل علم نحو، زبانشناسی، علم بیان و ادبیات است می پردازد. «القضایا النقدیة عند فلاسفة الاندلس» در این پایان نامه نویسنده در پایان به نظرات نقدی فلسفی این خلدون می پردازد. در مقاله حاضر پس از مطالعه پیشینه مذکور و دقت نظر در خصوص مهم ترین نکات مندرج در مقالات مشابه در این جا ابتدا به قضایای نقدی در نزد ناقدان قدیم و تعاریفی که در این زمینه عنوان داشته اند پرداخته شده است و بعد از آن این نظریات در نزد ابن خلدون  بررسی و تفاوت بین نظریات سایر ناقدان پیش از وی اشاره می­شود. از آن­جا که در این مقاله رویکردی تطبیقی بین ابن خلدون و سایر نقادان هم عصر و پیش از اوست لذا می تواند از جامعیت بحث برخوردار باشد.

3- روش پژوهش و چارچوب نظری

در این تحقیق تلاش شده تا با بهره گیری از روش پژوهش ادبی و تاریخی بر طبق منابع معتبر، دیدگاه‌ ابن خلدون در حوزه ادبیات و نقد و همچنین مطالعه بحث‌های مرتبط با نقد دوره اندلس با توجه به نظریات این نویسنده و نظریه پرداز بزرگ قرن 8 ه.ق توصیف و تحلیل شود تا از این طریق پژوهشی علمی به درستی انجام پذیرد و مورد مطالعه پژوهشگران در حوزه ادبیات قرار گیرد که از این حیث می تواند مفید باشد.

4- یافته های پژوهش

یافته های تحقیق نشان می دهد، ابن خلدون صرف نظر از پژوهش در حوزه های تاریخ، علم عمران و فلسفه، در حوزه ادبیات هم صاحب نظر بوده به طوریکه وی از جمله طرفداران ترجیح لفظ بر معنا است، پیرامون تعریف ذوق و اسلوب به عنوان معیارهای نقد و سه اسلوب شعر و نثر و قرآن، نگرش ویژه ای دارد. او به تبیین ارتباط خاصی میان دین و شعر و کلام مصنوع پرداخته است. با اهتمام به مجموعه رویکردهای نقدی ابن خلدون و تجمیع دیدگاه های ایشان می توان به تلقی نسبتاً جامعی از شخصیت ادبی- نقدی او دست پیدا نمود.

5- نتیجه گیری

ابن خلدون برای هر یک از اقسام فنون گفتاری و لفظی (شعر و نثر و قرآن) مرزی را تعیین نموده و به توصیف آنها پرداخته است که هر کدام از این فنون اسلوب‌های خاص خود را دارند. از نوآوریهای ابن خلدون در زمینه نقد این است که وی موهبتی که اغلب معتقد هستند به ادیب یا شاعر داده می‌شود را رد می‌کند و جایگزین این واژه از واژه‌ای با نام ملکه یاد می‌کند.

پیرامون مسئله لفظ و معنا هم ابن خلدون چنین اشاره می‌کند که ساختار کلامی چه نثری  و چه شعری در الفاظ است نه در معانی، پس معانی تابع الفاظ هستند و الفاظ اصل به شمار می‌آیند. یعنی ایشان لفظ را بر معنا ترجیح می‌دهند. ابن خلدون در مورد ذوق به عنوان یکی از معیارهای  نقد آن را  یک ارزش فطری برای اندازه گیری زیبایی و لذت به شمار نمی­آورد بلکه معتقد است انسان ذوق را به طور اکتسابی به دست می‌آورد. اسلوب در نظر ابن خلدون جز با تمام شدن ترکیب زبانی ایجاد نمی‌شود و همچنین یک پدیده اجتماعی می‌باشد و اجتماعی بودن آن را در مثال‌های شعری در شروع قصاید با گریه بر دیار، ناله، استفهام و همچنین عناصر تشکیل دهنده شعر که استعاره، تشبیه، مثل‌ها، و وصف می‌باشند بیان می کند که به آنها قالب یا منوال گفته می‌شود. در ارتباط دین با شعر، خیال پردازی در شعرهای ربانی و الهی را بسیار کم و یا غیر موجود می داند و معانی آنها را متداول و واضح که هیچ گونه فنی در آن به کار نمی‌رود بیان می کند که علت آن هم به خاطر عدم احتیاج به قواعد شعری مانند تخیل است.

واژگان کلیدی: ابن خلدون، ادب قدیم، نقد ادبی، آرایه ادبی، شعر و نثر

 

منابع

ابراهیم، عبدالحلیم.(1408).المعجم الوسیط، چاپ سوم، بی جا: مکتب نشر الثقافة الاسلامیة.

ابن جعفر، قدامه. (بی تا).نقد الشعر، تحقیق: محمد عبدالمنعم الخفاجی، بیروت: دارالکتب العلمیة.

ابن خلدون، عبدالرحمن.(1401).تاریخ ابن خلدون، ج 7، بیروت: دارالفکر.

ابن خلدون.(بی تا).العبر ودیوان المبتدأ والخبر فی أیام العرب والعجم والبربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر، اعتنى به أبو صهیب الکرمی، الریاض: بیت الأفکار الدولیة.

ابن خلدون، عبدالرحمن.(1359). مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، چاپ چهارم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، دیباچه مولف سرا.

ابن خلدون، عبدالرحمن.(1967). مقدمه، بیروت: دارالکتاب اللبنانی للطباعة و النشر.

ابن خلدون، عبدالرحمن.(1958).مقدمه، تحقیق علی عبدالواحد وافی، قاهرة: لجنة البیان العربی.

ابن قتیبه.(2003).الشعر و الشعراء، تحقیق و شرح أحمد محمد شاکر، ج 1، قاهرة: دارالحدیث.

جاحظ، عمرو بن بحر.(بی­تا).البیان و التبیین، تحقیق: علی ابوملحم، ج 1و2، دار و مکتبة الهلال، بیروت.

جبور، عبدالنور.(1979).المعجم الادبی، بیروت: دارالعلم للملایین.

جرجانی، عبدالقاهر.(بی تا).دلائل الإعجاز، تحقیق محمود شاکر ابوفهر، مطبعة المدنی.

الجوزو، مصطفی.(1981).نظریات الشعر عند العرب، ج 1،چاپ اول، بیروت- لبنان: دارالطلیعة للطباعة و النشر.

الحصری، ساطع. (بی تا).دراسات عن مقدمة ابن خلدون، بیروت: دارالکتاب العربی.

رضازاده شفق ، صادق.(1329). ابن خلدون و فلسفه تاریخ، نشریۀ دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، ش 7 .

طرموز، عکاب.(2002).الإتجاهات الأسلوبیة المعاصرة فی دراسة النص القرآنی، أطروحة دکتوراه کلیة التربیة/ جامعة الأنبار.

عباس، احسان.(1981-1983).تاریخ النقد الادبی عند العرب، الطبعة الثالثة و الرابعة، بیروت، لبنان: دارالثقافة.

عبدالمطلب، محمد.(1984).البلاغة و الأسلوبیة، الهیئة المصریة العامة للکتّاب.

العماری، علی.(1382).الذوق الأدبی کما یراه ابن خلدون، نشریه علوم انسانی، الأزهر، السنة السادسة و الثلاثون، الجزء 2.

العنزی، رفید بندر.(2011-2012).ابن خلدون ناقداً، جامعة الشرق الأوسط.

المرزبانی، ابوعبدالله محمد بن عمران.(بی­تا).الموشح فی ماخذ العلماء علی الشعراء، تحقیق علی البجاوی، قاهره، مصر: دارالنهضة.

نصری، آلبرت.(1363).برداشت و گزیده‌ای از مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد علی شیخ، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

وافی، عبدالواحد.(1975).الأعلام (عبدالرحمن بن خلدون)، مصر: الهیئة العامة المصریة للکتاب.

 

 منبع: فصلنامه علمی - پژوهشی زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی مشهد، سال یازدهم، شماره 1، بهار و تابستان 1398. (نمایه شده در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ISC)