نگاهی به تاریخ و فرهنگ استان­ کهگیلویه و بویراحمد

 

جغرافیای طبیعی:

استان کهگیلویه و بویراحمد، سرزمینی ناهموار، کوهستانی و به نسبت مرتفع است. رشته کوه ­های زاگرس دراین استان به صورت موازی، سراسر شمال، شرق، کوه ­های سیاه و سفید، خومی خائیز، نیل و جنوب شرقی آن را در برگرفته ­اند. بلندترین نقطه استان، قله دنا با ارتفاع 4,409 متر و پست ترین ناحیه آن «لیشتر» با ارتفاع 500 متر از سطح دریا به شمار می­ آیند. کوه­ های استان کهگیلویه و بویراحمدکه جزو رشته کوه­ های زاگرس محسوب می­ شوند در شمال با داشتن یخچال های طبیعی منبع تامین آب رودهای پرآب منطقه هستند. مهم­ ترین­ کوه­ های این استان عبارتند از: کوه خائیز در جنوب دهدشت، کوه نیل و حجال در شمال شرق یاسوج، کوه خامی در شمال شرق گچساران، کوه نور یا نیر در مرکز استان، کوه های سفید و سیاه در بهمئی و شرق لنده، کوه دل افروز در شمال و کوه ساورز. کاسته شدن ارتفاع کوه­ ها و مقدار بارندگی و رطوبت هوا درامتداد رشته‌­کوه‌ های‌ اصلی‌ زاگرس‌ از شمال‌ شرقی‌ به‌ جنوب‌ غربی‌ در استان‌ کهگیلویه‌ و بویراحمد، باعث پیدایش اقلیم دوگانه در منطقه می شود و منطقه را به دو ناحیه گرمسیری در جنوب و غرب و  ناحیه سردسیری در شمال و شرق تقسیم می­ کند. بخش جنوب و غرب استان از جمله مناطق گرمسیری هستند که به علت قرارگرفتن در مسیر بادهای گرم خوزستان؛ دارای تابستان گرم و خشک همراه با بارندگی کم و زمستان های ملایم بهاری هستند. درحالی که قسمت های شمال و شمال شرقی استان منطقه سردسیر بوده و از ویژگی های مهم آن، ریزش برف و باران فراوان به ویژه در نیمه دوم مهرماه تا اواخر اردیبهشت است و رودهای بزرگ و پرآبی چون کارون و مارون از آن سرچشمه می­گیرد. همچنین آب و هوای این استان تحت تأثیر وزش دو نوع باد؛ بادهای فصلی و بادهای محلی است (یاسمین پارسه). به همین علت منطقه حاصلخیزی محسوب می­ شود و محصولات کشاورزی و باغی فراوانی دارد و نیز مردم آن منطقه به علت مراتع وافر دامپروری هم می ­پردازند.

جغرافیای تاریخی:  

 این استان ابتدا بخشی از سرزمین معروف انشان در هنگام انقراض عیلام (645ق.م) و دوران هخامنشیان (559 - 331 ق.م) بوده است (سامی، 1388: 34). ولیکن در دوران ساسانیان (226 – 652 م.) با عنوان به آمدکواز، ارگان و قسمت کوهستانی آن به نام زم زمیگان معروف بود. با ورود اسلام این خطه ابتدا ارجان، زم­گیلویه وکهگیلویه و از دوره تیموریان (771- 911ق) با از بین رفتن اتابکان لر بزرگ، سراسر منطقه به کهگیلویه معروف شد. در مورد نام ­گذاری کهگیلویه درآثار تاریخی مطالب مختلفی آورده شده است. در فارسنامه ناصری وجه تسمیه آن را به دلیل وجود میوه ه­ایی به نام «کیالک» آمده است که البته درست به نظر نمی­ رسد (فسائی، 1367: 2/ 1467). اما ابن­ خردادبه معتقد است که «حسن بن جیلو» یکی از سران کرد در محدوده جغرافیایی بین خوزستان، فارس، اصفهان امروزی حاکم بوده است که به همین دلیل پس از مدتی این منطقه به­ کوه­گیلویه معروف شده است، این موضوع را نویسنده­ کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» نیز تأییدکرده است (ابن خردادبه، 1371: 38؛ مؤلف­ گمنام: 32). اصطخری هم می­ گوید، رموم پارس پنج تا بوده ورم جیلویه یا گیلویه که به رم زمیجان هم معروف بوده از همه بزرگتر بوده است (اصطخری، 1340: 96). این منطقه از طرفی، به اصطخر و از طرف دیگر، به کوره شاپور، ارجان، بیضا و حوالی اصفهان، خوزستان و ناحیه شاپور محدود بوده است (همان: 102). طبق گفته اصطخری گیلویه مهرگان بن روزبه به همایجان سفلی از توابع کوره استخر رفته بود و به سلمه خدمت می ­کرد. چون سلمه بمرد، گیلویه رم زمیجان را با زور بگرفت و قدرتمند شد. به ­طوری­ که، بر آل­ ابودلف حمله کرد و برادر قاسم بن عیسی (210- 225ق) یعنی معقل بن عیسی را کشت. ابودلفیان برگیلویه حمله کردند واو را به قتل آوردند وتا زمانی که از عمرولیث صفاری شکست خوردند، سرگیلویه را به دلیل اهمیت و توان وی، در پیش لشکر خود می بردند (همان: 126). به هر جهت، با وجود شکست گیلویه ریاست قبایل زمیگان در دست اعقاب وی باقی ماند. از سده ششم هجری قمری به بعد منابعی که از این منطقه یاد کرده اند، نام کهگیلویه را بر بیشتر سرزمین امروزی آن اطلاق نموده­ اند. قدرت ­یابی طوایف کوه­گیلویه از یک سو و خرابی ارجان از سوی دیگر سبب شد که در دوره ایلخانان و تیموریان دراکثر منابع کوه­گیلویه نوشته شود. پس از انقراض حکومت اتابکان لر بزرگ در 827 ق و پس از تشکیل سلسله صفویه نام کهگیلویه به بخش­ های وسیعی از اصفهان تا کرانه ­های خلیج فارس اطلاق شد. اما دراوایل دوره افشاریه ­کهگیلویه و بهبهان نام­ گذاری گردید. سرانجام به دنبال شورش ایل بویر احمد در 22 تیر 1342، منطقه کهگیلویه و بویر احمد طبق مصوبه مجلس شورای ملی، از استان­ های فارس و خوزستان مستقل شد و سرانجام یاسوج مرکز آن گردید (مجموعه مقالات سمینار شهرهای جدید، 1376)

اقوام، زبان و مذهب:

ساکنان کهگیلویه و بویراحمد برخلاف نظر شرف­خان بدلیسی که آنان را کرد می­­داند (بدلیسی، 1377: 47 – 48)؛ اصالتی لر دارند و اکثراً به ­گویش لری البته با تفاوت­ هایی نسبت به لرستان تکلم می­ کنند. در این استان سه­ گونه­ گویش لری بویر احمدی، گویش چرامی یا بابوئی، گویش طیبی یا بهمئی وجود دارد. اکثریت مردم این منطقه زندگی و یا فرهنگ عشایری دارند و طوایف و ایلات متعددی نیز درآنجا سکونت دارند. این منطقه در گذشته نه چندان دور، در قلمرو ایلات بویر احمد، طیبی، بهمئی، دشمن، زیاری، بابویی بوده است (یاسمین پارسه). بویر احمد بزرگترین این خطه به حساب می­آید و منابع بنیان­ گذارآن را شخصی بنام «ملکشاه پیراحمد» ذکر نموده­ اند (صفی­ نژاد، 1395: 213)؛ که همواره از دیرباز تاکنون نقش بسزایی را در تحولات سیاسی، اجتماعی و تحرکات آن منطقه ایفا کرده­اند. آنان به دو بخش گرمسیر و سردسیر تقسیم می­ شدندکه طایفه سردسیر نسبت به­ گرمسیری ­ها از قدرت بیشتری برخوردار بود و بر بخش وسیعی از منطقه تسلط داشت و مرتب با دیگر طوایف در ستیز بود (دانشنامه بزرگ اسلامی: 13/5194).

در بویراحمد سردسیر سفلا پنج تیره سادات، کی‌ گیوی یا قاید گیوی، آغه‌ای(آقایی)، تامرادی و دشت‌ موری و نیز چند طایفۀ وابستۀ دیگر، از جمله طایفۀ بزرگ سی‌سختی زندگی می ‌کردند که اهمیت بسیاری داشتند (صفی­نژاد، 1395: 23). از نظر مذهبی هم اکثر مردم این دیار شیعه هستند و درصدی کمی نیز از سایر مذاهب درآنجا حضور دارند.

اهم بناهای تاریخی و مکان­های فرهنگی وگردشگری:

دنا: آبراهه گورگنجو، آسیاب خونگاه، آسیاب پیرو، آسیاب کوخدان، امامزاده عسگر، امامزاده اسحاق، امامزاده محمود طیار، پل­های تاریخی پا تاوه، روستای تاریخی لما، روستای تاریخی بیاره، روستای تاریخی دنا، حمام قدیمی بیاره، حمام قدیمی سی­سخت، شهر توریستی سی­سخت، غار تاریخی آباده، غار تاریخی دوفیری، قلعه کک کهزادی، قلعه بادنگان، کوشک کهنه قلعه، قلعه عزیزی، گورستان پراشکفت، گورستان دلی شب لیز، گورستان چال شاهین، گورستان پای چل، گورستان پیشه­ور، محوطه تاریخی سرسور، محوطه امامزاده عبداله چیتاب، محوطه کوشک­ های میمند امیرالمومنین، امامزاده سیاه شیر یا سید عبدالصالح، روستای تاریخی کارند، سنگ نوشته ­های تنگ سروک، قلعه نادر یا الناظر، مقبره بابا پیر، مقبره شاه زیار، مقبره بنه پیر، نقش برجسته ایلیمایی.

کهگیلویه یا دهدشت: آتشکده ­های گل سرخدان، آتشکده خیرآباد، آرامگاه امیرلالپا، آرامگاه شاپور، امامزاده پنجه خل، امامزاده سید محمد، باغ بلقیس چرام، بقعه خضر، بقعه امامزاده چله‌ خان، پل قلعه دختر دهدشت، تل­گرد، تل چگاه، تل گبر، روستای تاریخی دهدشت، قلعه چص­گچ، قبرشاپور، قلعه دختر، قلعه مانگشت.

گچساران: آتشکده دوگوردوپا، آثار تنگ تاریخی سرولک، امامزاده شاهزاده محمد پشه­کان، امامزاده سید محمد سرآبیز، امامزاده سید فخرالدین احمد، امامزاده سید شمس ­الدین، امامزاده سید سراج ­الدین ضامن، امامزاده شاه زین العابدین یا شاه زینعلی، امامزاده زین ­الدین علی، بقایای باستانی خیرآباد یا پل سفلی، بقعه سید محمد، بقعه بی­بی­گل خاتون، بقعه کاکا مبارک، تپه دهوه، دژکل دوغ فروش، دژ سلیمان، روستای تاریخی ­گناوه، روستای تاریخی شامبرکان یا شامبراکان، غار تاریخی چال امیرخانی، غار تاریخی چال کلات، غار تاریخی شاه بهرام، قلعه مارین، قلعه اسپر، قلعه خنگ بنار.

یاسوج: بقعه امامزاده قاسم، بقعه امامزاده حسن، بقعه امامزاده عبداله، تپه دم چنار، تپه ملا کانیه یا کوشک ملا کانیه، تل شهدا، تل مهره­ای، تل خسروی، تخت شاه­­نشین، روستای تاریخی کریک، سد تاریخی شاه قاسم، گورستان پای چل (همان).

 

غذاهای محلی:

 دراین استان غذاهای محلی زیادی مطابق با اقلیم آن دیار طبخ می ­شود که مهم ­ترین آن عبارتند از: کلک بلوط، چنگال،  دوا زردکی و پیازداغ، آش­کنگری، دنگو، شله ماشکی، آش کارده و قورمه که در میان مردم آنجا رایج است (پایگاه خبری روستانیوز).

آداب و رسوم:

مردم استان­ کهگیلویه و بویر احمد بسان سایر اقوام ایران زمین آداب و رسوم خاص خود را دارند که به شرح ذیل است:

سال نو:

سال نو بنابر اعتقادات قومی منطقه سرآغازی است برای از بین برد کینه وگرایش به صلح و آشتی. در قدیم ریش سفیدان قوم با خانواده وابسته به دیدار سران وکدخدایان خود می­ رفتند و هدایایی از جمله محصولات آن روز با خود می­ بردند و امروزه هم معمولاً به دیدار همدیگر می ­روند و بعضاً هدایایی برای همدیگر می ­برند و مراسم پذیرایی و جشن دارند و یک مورد که از قدیم تاکنون وجود داشته این است که دراین روز معمولاً مردم به سراغ کسانی که سوگوار هستند وکسی را از دست داده­ اند می ­روند و سعی می­ کنند که لباس سیاه آن­ها را تعویض کرده و جای آن لباس سفید یا رنگی به تن آن­ها بپوشانند و آن­ان را از حالت عزا درآورند که این کار را دراصطلاح محلی «پند شکنی» می ­گویند .

چاله­ گرم­کنون:

سنتی است که فقیر و غنی یک روز مانده به عید نوروز به منظورگرم نگه داشتن اجاق خانه و برکت و پایداری سفره صاحب خانه، غذای ی­گرم و لذیذ با بهترین نوع غذای محلی می ­پزند تا همه اهل خانه ازآن بخورند که این را به اصطلاح «چاله گرم کنون» گویند .

پیمان­های عشایری:

احترام گذاردن به پیمان میان همه تیره­ های عشایری ضروری است و شخصاً پیمان شکن در جامعه انگشت نما و خوار و بی­ اعتبار می ­شود. به ­طور خاص درگذشته در موقع جنگ و اختلافات محلی و ایلی احترام گذاشتن به پیمان ضرورت داشت .

 

سوگواری مذهبی:

مردم استان به خاطر شیعه بودن، تعصب خاصی نسبت به اعیاد و سوگواری­ های امام حسین (ع) نشان می­ دهند و معمولاً عزاداری با شروع ماه محرم آغاز و در شب­ های تاسوعا و عاشورا به اوج خود می ­رسد. تا این سال­ های اخیر عزاداران از اول شب تا صبح شب عاشورا به عزاداری و سینه زنی می­ پرداختند و این عزاداری به صورت ساده با کمک افراد خیر با صرف چای، پخت برنج محلی و نیز گندم برشته برگزار می­ شد. ولی متأسفانه این نوع عزاداری ساده جای خود را به عزاداری با تشریفات و با رنگ و بوی مدرن داده است .

آیین خاکسپاری و برپایی مراسم عزاداری برای متوفی:

پیش از مرگ چنان که گمان به مردن بیمار داشته باشند خویشاوندان و نزدیکان او شبانه روز به دیدن او می ­آیند و از طرفی از میهمانان و دیدارکنندگان او پذیرایی می­ شود و معمولاً در شب چند نفری بر بالین او بیدار می ­مانند و پس از مرگ همه فامیل دور و نزدیک را از مرگ او آگاه می ­سازند که در مراسم تشیع و تدفین شرکت کنند .در قدیم معمولاً شخص مرده را در تابوت گذاشته و برای غسل، کنار چشمه یا رودخانه می­بردند. (الان هم کم و بیش در روستاهایی که غسال­ خانه موجود نباشد همین­طور است) و پس از مراسم غسل او را به قبرستان می ­بردند و قبری که از همزمان با غسل توسط عده ­ای دیگر از اهالی آماده شده بود، دفن می­ شد و پس از خاکسپاری مراسم عزاداری سه روز، هفته و چهل برگزار می­ کردند و با ادای احترام بر فقدان او سوگواری می­ نمودند .برحسب عادات و رسوم عشایر در مرگ افراد عادی طوایف سوگواری نسبتاً ساده است و معمولاً افراد طوایف نزدیک و آشنا و خانواده و فامیل نزدیک مرده شرکت دارند و این عده بنابر سنت محلی بر مزار متوفی گرد می­ شوند و شیون و زاری می­ کنند و پس از برپایی مراسم هفته و پذیرایی مختصر از شرکت­ کنندگان و فاتحه خوانی مراسم سوگواری به پایان می­رسد (بیتوته).

اهم مشاهیر:

1. بهاالدین­ کوه­ گیلویه‌­ای                                        

قاضی بهاالدین ابوالمحاسن عثمان بن علی بن ابی بکر بن علی شافعی از  فقیهان بزرگ و بنام که به چهار مذهب به خصوص شافعی صاحب فتوا بوده­ است.

2. آقا صدرا ملک‌ حسینی

مرحوم آقا سید صدرالدین ملک‌ حسینی(آقا صدرا) در منطقه بویراحمد سردسیر زندگی نمودند. مرحوم حضرت حجت‌ الاسلام آقا صدرا و فرزند بزرگوارش حضرت آیت ‌الله سیدکرامت ملک‌ حسینی از مفاخر این دیار و ذخیره معنوی عشایر جنوب کشور هستند.

3. آقا میر علی‌صفدر تقوی

مرحوم آقا میر علی‌صفدر تقوی در سال ۱۲۹۳ یا 1294ق درکهگیلویه متولد شد. پس از فوت پدرش (میر محمد جعفر) مدتی در حوزه های علمیه کازرون و شیراز به تحصیل علم پرداخت و سپس عازم نجف اشرف شدند. سال ‌ها از محضر بزرگان حوزه علمیه این شهر تلمذ کرد. از استادان آن مرحوم اطلاعی در دست نیست.

4. سیدعبدالعظیم عنایی (آناهید)

حجت‌ الاسلام سیدعبدالعظیم عنایی(آناهید) در سال ۱۲۸۶ش در روستای بهره عنا از توابع شهرستان باشت استان کهگیلویه و بویراحمد متولد شد. وی فرزند میر غلام و پدر بزرگش میر محسن یکی از سادات شجاع و به نام منطقه می ‌باشند. جدش امام‌زاده سید فخرالدین احمد (ع) است (کبنا نیوز).

بدین ­ترتیب، با توجه به این مطالب چنین استنباط می­ شودکه استان کهگیلویه و بویراحمد به سبب شرایط اقلیمی و تنوع قومیتی و درکل به خاطر داشتن بسترهای مناسب می ­تواند گردشگران متعددی را جذب نماید تا به این صورت اقتصاد آن شکوفا شود. بنابراین محققان وظیفه دارند تا این ویژگی ­های منحصر به فرد را مورد پژوهش قرار دهند و ظرفیت ­های خوب این استان را به همگان معرفی نمایند؛ بالاخص فرهنگ عشایری منطقه که نقش مهمی در شکل­ گیری فرهنگ مردمان آنجا دارد و از این حیث دارای اهمیت است.  

منابع

ابن­ خردادبه(1371)، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، با مقدمه آندره میکل، تهران، میراث ملل.

اصطخری، ابواسحق ابراهیم(1340)، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب.

دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره ­المعارف بزرگ اسلامی، ج13.

سامی، علی(1388)، تمدن هخامنشی، ج1، تهران، سمت.

بدلیسی، شرف خان(1377)، شرفنامه (تاریخ مفصل­کردستان)، به اهتمام ولادیمیرولییامینوف زرنوف، تهران، اساطیر.

صفی‌نژاد، جواد(1395)، اطلس ایلات­ کهگیلویه، تهران، سازمان اسناد وکتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

فسائی، حسن(1367)، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی، ج2، تهران، امیرکبیر.

مجموعه مقالات سمینار شهرهای جدید (1376)، وزارت مسکن و شهرسازی.

مؤلف­ گمنام(1362)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به­ کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری.

بیتوته https://www.beytoote.com

پایگاه خبری روستانیوز https://www.rustanews.ir/

کبنانیوز https://www.kebnanews.ir

یاسمین پارسه https://iranjasminco.com

گردآورنده: دکتر پوریا اسمعیلی