نویسندگان:
پوریا اسمعیلی، دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران (نویسنده مسئول)
عباس برومنداعلم، دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
محسن بهرام نژاد، دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران
امیرحسین حاتمی، دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران
چکیده
این نوشتار اقدامات و چگونگی عملکرد سلجوقیان را در نظام آبیاری اراضی زراعی و باغی شرح می دهد. سرزمین ایران به خاطر وسعت و تنوع اقلیمی خاص، در میان سرزمین های اسلامی از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ نیمه جنوبی و برخی از مناطق شرقی ایران، به سبب کمبود بارندگی و نیز اقلیم گرمسیری همواره مشکلاتی را برای کشاورزان در طول تاریخ ایجاد کرده است که حاکمان سلجوقی هم از این قاعده مستثنی نبودند و با توجه به این که عایدات حاصل از زراعت برای آنان حیاتی بود؛ بنابراین به ناچار تمهیداتی را اندیشیدند. در همین راستا این سؤال مطرح می شود که عملکرد سلجوقیان در مدیریت نظام آبیاری چگونه بود؟ فرضیه حاصله چنین است که سلاجقه با توجه به شرایط اقلیمی و نیز اولویت بخشیدن به مناطق کم آبی که از نظر اقتصادی مهم تر بودند، مسئله کمبود آب را مدیریت نمودند. این مقاله با بهره گیری از روش پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل، طبق نظریه ویتفوگل ابعاد و زوایای موضوع را بررسی می نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد که سلاجقه در اکثر مواقع، به ویژه در عصر انحطاط، تنها در نقاطی به حفر چاه و احداث قنات می پرداختند که محصولات خاص و کمیابی، مثل برخی از میوه های گرمسیری را پرورش می دادند؛ زیرا فروش چنین محصولاتی باعث می شد تا عایدات بیشتری وارد خزانه سلطان سلجوقی شود و تا حدودی کسری نقدینگی جبران گردد. با این حال، هزینه هنگفت وسایل آبیاری اراضی بر عهده زارعان بود که باعث نارضایتی آنان شده بود.
واژگان کلیدی: سلجوقیان، آبیاری اراضی، سدها، قنات ها، چاه ها.
منبع: فصلنامه علمی تاریخ روستا و روستانشینی در ایران و اسلام - دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، سال اول، شماره 3، زمستان 1402.
