نویسندگان:
طلعت ده پهلوان
استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران (نویسنده مسئول)
پوریا اسمعیلی
استاد مدعو گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
منصور نیک پناه
دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه عمومی، حسابداری، مجمتع آموزش عالی سراوان، سراوان، ایران
چکیده
پس از اینکه اسلام در عصر فتوحات از سرزمین حجاز فراتر رفت، اقوام و نژادهای گوناگون به آن گرویدند و تابع خلافت اسلامی گشتند؛ ازاین‌رو، میان مردمان سرزمین‌های فتح‌شده و عرب‌ها مراودات گسترده‌ای انجام پذیرفت. در این میان، افرادی از آنان با پذیرش اسلام، با عنوان «موالی»، تحت حمایت یک حامی عرب قرار گرفتند و بدین‌ترتیب، جذب جامعۀ عربی شدند. موالی با استفاده از این امتیاز، در حوزه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی و به‌ویژه علوم اسلامی، ازجمله زهد و فقه اسلامی و تفسیر، پیشرفت نمودند و کتب برجسته‌ای تألیف کردند. در همین راستا، این سؤال مطرح می‌شود که چرا آثار مفسران موالی، همچون مجاهد بن جبر و محمد بن کعب قرظی و حسن بصری، در عصر تابعین اهمیت داشت؟ فرضیۀ مورد نظر چنین است که آنان با پرداختن به علم تفسیر توانستند به عنوان اشخاصی دارای اصالت غیرعربی، تفاسیر ساده‌تری نسبت به مفسران عرب پدید آورند که مطالعۀ آن برای مردم خسته‌کننده نبود و در زندگی از آن بهرۀ بیشتری می‌بردند. این مقاله با استفاده از پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل، ابعاد و زوایای این موضوع را با دقت بررسی می‌کند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که گرچه موالی آشنایی کاملاً عمیقی با زبان عربی نداشتند، عملکرد آن‌ها سبب شد تا مفسران شیعی هم در کنار اهل سنت، آثار خوب و ساده‌تری پدید آورند و به رشد این علم در اسلام مساعدت نمایند.
واژگان کلیدی: مجاهد بن‌جبر، محمد بن‌کعب قرظی، حسن بصری، تابعین، علم تفسیر.
منبع: فصلنامه علمی قرآن، فرهنگ و تمدن، سال پنجم، شماره 1، بهار1403.
